Етим Эмин

ТУЬКВЕЗБАН

Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал ?
Ширин вирт я, хуш нямет я Туьквезбан.
Хаму кард хьиз хвена кIандай гьилерал,
Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туьквезбан.
Вун жагъайдаз гьич ви кьадир чиз авач,
Зар-зибада гьамиша вун хуьз авач.
Бес за гьикIда, вун рикIелай физ авач ?
Зав гвайди ви гъам-хифет я, Туьквезбан.
Гимишдин пул дуьзмишна на яхада,
Ви ширин мез, шад билбил хьиз, рахада.
Агъузвалмир тай-туьшерин арада:
За ийирди ваз минет я, Туьквезбан !
Гьар пакамахь экъечIдай са рагъ я вун.
Гъилел кудай нур гудай чираг я вун.
Гьар са ширин емиш авай багъ я вун.
Эминав гвайди ви дерт я, Туьквезбан.



 

И гъезел – элегия шаирди, вичиз Алкьвадрин медреседа тарсар гайи муаллим рагьметдиз фейила, кхьейди я.

АЛКЬВАДАР ГЬАЖИ АБДУЛЛА-ЭФЕНДИ КЬЕЙИЛА


Фагьумна за, дуьнья, ви гьал, гила ви эхир хьана.
Гьажи Абдулла-Эфендидин талмизар тахсир хьана.
На и дуьнья терг авуна, гъайиб хьана фанадай,
Диванар вилик акатна, шариат таъхир хьана.

Ви гьуьжредин рак акьална, багълу хьана къапуяр,
КIани рекьиз гьалдайдазни гила чун нехир хьана.

Ваз Аллагьди рагьметар гуй, чан играми, чан азиз,
На и дуьнья терг авуна, халикьдин эмир хьана.

Вун Аллагьди гайи лукI я, чи асивал пара я,
Чи амалдиз вил вегьейла, чи эхир пехир хьана.

Гьина алим, гьина абид, гьина загьид? Гьинава?
Эхир-заман мукьвал хьайди гила чаз загьир хьана.

Етим Эмин рикI ишер кьван чанди кьарай кьаз амач.
Чаз течир кар нел алукьда? Чи ийир-тийир хьана.



Етим Эмин
* * *
Я невс, вун зав хьана душман, иблисдив дуствал ава ви,
Акваз-акваз алдатмишдай душмандив хуш гьал ава ви;
На рикIел гъваш, чIулав чилик ca дар мичIи кIвал ава ви,
Гьа дар кIвализ гьазур авур вуч хъсан амал ава ви?
Нa хиялда, и дуьньяда ажалдиз мажал ава ви.

Нефес тамам хьайила, гьич ca гьиллени ваз амукьдач.
Гьа вахтунда гьич ca касди я гъил, я пел кьаз амукьдач.
Мез сивин къава акIана, гьич ca чIал рахаз амукьдач.
Руьгь акъатна, кьейилахъди гьич садаз акваз амукьдач.
На рикIел г ъваш: рекьидайла вилелай фир сел ава ви.

Вуч мецел атайтIа рахаз, им види вуч къал-макъал я?
Шикет, гъибет пеше кьуна, рахадайди чIуру чIал я,
Гьа мичIи сура ви юлдаш дуьньядал авур амал я.
Bи амалар пис хьайитIа, дар лакьанда вид вуч гьал я?
Инкир-минкир ваз атайла, вуч жаваб, суал ава ви?

Гьарам, гьалал хкуд тийиз дуьнья гъиле гьатуй лугьуз,
Ийидайди гьа фикир я - маса затI туш - йифиз-юкъуз.
Фикир ая валай вилик дуьньядилай фейибуруз;
Дуьнья кIевиз кьуна гъиле,эхират рикIелай ракъуз,
Дуьнья гъиляй акъатайла, ахпа вуч хиял ава ви?

Гьар ca бенде стха кьуна, рикIелди дуствал ая на,
Я кесиб хьуй, я девлетлу-виридахъ хуш гьал ая на,
Хъсан крар вилик кутур-эхиратдиз мал ая на,
Гьар ca пис кар терг авуна, хъсан кардиз ял ая на.
На хиялди, и дуьньяда я девлет, я мал ава ви.

Дуьньядилай вун хьтинбур нече шумуд фена, юлдаш,
Гьич ca касдиз куьмек хьанач диде-буба, я дуст, къардаш
Хиялар яргъал тухумир, рекьидайди на рикIел гъваш:
Гъилевайди тIимил акваз, масадан затI мийир тараш.
И дуьньядин мал паталай чIехи къал-макъал ава ви.

Дуьнья лугьуз вуч бала я? Вил вегьейла, ca затI туш вун.
Bи кар чидай акьуллуда мусибат я вун кIевиз кьун.
Bи дарман я ви ширинвал агъудилай туькьуьл акун:
Эхиратдиз килигайла, тIветIрен лувайни вун такун
Кепекдайни вун такьадай хъсан касдив къал ава ви.

Дуьньядал магьрур хьайи кас эхиратда жеда пашман,
МичIи сурай къарагъайла, акьул фена, жеда гьейран;
Гунагьдин пар далудаллаз акурла ваз терез-мизан,
Ви халикьди ваз лугьуда, гунагь-суваб чIугур инсан,
Гунагьар залан хьайитIа, хупI кIеви шел-хвал ава ви.



ГЬИНАВА

Фагьумна за дуьньядин гьал: гила чи эхир хьана.
Гила гьикIда, эй мусурман, Куьредин хан гьинава?
Эхир-заман мукьвал хьайди гила чаз загьир хьана:
Эй, адалат шэр ийидай Мирзе-Гьасан гьинава?
Вaз Аллагьди рагьметар гуй, Умалат бег кьена хьи!
Мегьти бегдин эрчIи метIяй къара гуьлле фена хьи!
Аслан бегни есир хьана Урусатдиз гена хьи.
Гила гьикIда, эй мусурман, бес ca дуван гьинава?

Ибур кьушунар я лугьуз, хупI чIехи бунтар хьана хьи?
Яз аллагьдин кьадарар я, чанариз къастар хьана хьи!
Гьажишагьлар заманада хьайи хьтин крар хьана хьи.
Гила гьикIда, эй мусурман, эгьли инсан гьинава?

Ваз Аллагьди рагьметар гуй, Гьамид-Эфенди кьена хьи!
ПIирерин Гьажи-Шихбуба, вун рагьметдиз фена хьи?
Эй, КьепIирлу Гьажимурад, кемендиз вегьена хьи?
Гила гьикIда, эй мусурман, Гьаким Лукьман гьинава?

Шумудан мал, шумудан кIвал, тулкI авуна, гана хьи?
Шумудни ca эгьли, аял етим-есир хьана хьи?
Гьина загьид, гьина абид аватIани кана хьи?
Бес Сугъраклу, а куь имам, Абдурагьман гьинава?

Етим Эмин ажуз хьана югъ-йифди рахаз ава.
Фагьумайла, дуьньядин гьал мегьти-загьир яз ава.
Гьам Куьреда, гьам Къубада буьтуьн есир кьаз ава.
Гила чна низ гьарайин: гьахълу султан гьинава?

1878-йис.


ГЬИКIДА

Рабби, дуьньядикай хьанач заз вафа,
Эхир къияматда тахьайтIа гьикIда?
Чaн къачудай бере-гьам я хьи жафа -
Ажугъ кваз малайик атайтIа, гьикIда?
Дуьньяда зун хьая, гьал зи сефил яз,
Балаламиш хьана чан зи, зелил яз,
Бала гана заз, сабур зи тIимил яз,
Рагьметдикай зи пай атIайтIа,гьикIда?

Кьиникь ca шей туш хьи, иллагьи, пара:
Дуьньядикай эхир жедач хьи чара.
Агъадин къаншарда, кьейила, сура,
Вахъ вуч жаваб ава?-лагьайтIа, гьикIда?

Гьикьван хифет ийин мидам датIана,
Хажалатди кана, зи рикI атIана.
Шагьадат келима мецел татана,
Ажал пияладай ацIайтIа, гьикIда?

Етим Эмин, тIимил хажалатдани?
Дуьньядин гъам тIимил гьавалатдани?
Дуьнья заз ганач гьа-къияматдани
Гунагьар зи залан къалайтIа, гьикIда?



ГЬАЯ АВАЧИР ПАБ

Гьая авачир паб ca касдиз хьайитIа,
Геже-гуьндуьз адан зигьин кур жеди.
Акьул гуз жеч, я яна ам кьейитIа,
Кьве дуьньяда кьве кIвални ви чIур жеди.
Нагагь ваз гуз кlaн хьайитIа насигьат,
Гумукьич вав шариат, я тарикъат.
Килиг, белки, вазни чир жен гьакъикъат:
Гьая фена элдиз вун машгьур жеди.

Гаф лагьайла, синеба ваз килигда,
Ви гафунал къанни ca гаф эцигда.
Гьич ван тахьай туьгьметар вахъ гилигда.
Къегьбедилай вун чаз биябур жеди.

Кифлет куьмек яхъ на садни тутуна,
Рахадай сив кьаз жеч вавай кутIуна.
Нече шумуд дакIанбур а вахтуна-
Хъуьредайбур вални сад-агъзур жеди.

Нагагь ca гаф хьайтIа вавай хатади,
Эцигна ви вилик аял гатади.
Гьая фена чина акъвазна рахади.
КIвалени ви дяве гургьагур жеди.

Бязибуруз вун наши яз аквади,
Бязибуруз вун биши яз аквади,
Бязибуруз вун хвеши яз аквади,
Бязибуруз и крар агъур жеди.

Етим Эмин кар чидайди хьайила...
Дишегьли на гьуьрмет ийиз хвейила,
Эдеб-гьаяни рикIелай фейила,
Вич вичелай фена, ам къудур жеди.



 

Лугьунриз килигна, Етим Эминан кьилив атай мугьманриз шаирдин кIвалин рак агалнаваз жагьида. Мугьманрин арада цналви Хъсен жеда, ада «за вун рекьида, вучиз вун, чун атайла, кIвале туш?» яни, маса вуч яни кхьена, ракIарин хъиткьерда твада. Паталай хтай шаирдиз Хъсенан зарафат залан жеде, ада и чIал атIуда.

ХЪСЕНАЗ

Я дуст, вуна вуч лагьана: ихьтинбур гафар жедани?
КIвале гьазур хьанач лугьуз, рекьидай дустар жедани?
И чIур хьайи заманадихъ икьван пис гьалар жедани?
Муъминрихъ бес ихьтин еке-чIуру тир-къастар жедани?
Я дуст, ахьтин гаф жедани, арада гьуьрмет хьайила?
Вав такьуна акъатнавай рекьери зегьмет гайила,
Кьиникьиз вуч айиб ава, куь хуьре адет хьайила?
Чиз-чиз мегер заз ви гьалар, зун акI бейхабар жедани?

За авайвал дуьз лагьайтIа, зи гафунихъ ягъачни вун?
Шумудра бес зун атана, жегъин тийиз хьаначни вун?
Ca итимни рекьиз тежез, Апас кьванни амачни вун?
Къастар кIеви хьайтIа, валай алакь тийир кар жедани?

Зи дуст Малла Мегьамедни, ваз юлдаш, галаз хьайила,
Бес ада гьикI кьабулна хьи, вич ви патав гваз хьайила?
Зинни адан арада лап гьуьрметар аваз хьайила?..
Фитнедиз куьмек ийидай и гьалдин дустар жедани?

Аман, эллер, зун гьиниз фин, гила вуч чара ийида?
Жуваз кIани дустунини атана икI жув рекьида.
Къе тахьана, бес мус, Етим Эмин, вуна чIал кхьида?
ТахьайтIа зял - мумкин амаз - шаирвилин тIвар жедани?





ДУХТУРХАНАДАЙ ЧАР

Фана дуьнья, вавди я зун, вун икI буьтуьн гъам жедани?
Агъади халкь авуна, бес гуьгьуьл ачух (йи) къар гьинава?
Зи хифетрин сан гуналди, кхьена тамам жедани?
Жумла алем эфенди хьуй, муракабни чар гьинава?
Кьиникь важиб я, кьейибур чалай вилик шумуд я хьи.
Мусурмандин хийир такIан гьа мусурман чIуруд я хьи.
Акур ксар аватIа, лагь,-аси лукIран умуд я хьи:
Дармандикай дава хьайи и тегьер азар гьинава?

Шукур хьуй ваз, я сад Аллагь,зун чандикай хьанва бизар.
Бязибуру мерез лугьуз, бязибуру-жузам азар,
Бендедин кьил акъат тийир им вуч ятIа, и бедназар?
Зи дердиниз дарман ийир, я рабби, устIар гьинава?

Хифетрилай бул затI авач, шадвилер чаз масан я хьи.
Дустари чаз хийир-дуьа авуртIа, гьам игьсан я хьи.
Зи рикIе ca метлеб ава, аси лукI я, инсан я хьи.
Ви хиялар яргъал алай,гила ви къастар гьинава?

Дуьньяда инсан жедани ажал, завал, агъри авачир?
Шумудни ca бенде ава мескен, ватан, ери авачир.
Гьар ca касдин югъ am я хьи, рикIел къвери багъри авачир.
Мелик стха гьана амукьрай, Эмин, ви дустар гьинава?